polski

Lekcja 9. Epos antyczny – fragmenty Iliady i Odysei.

Poematy Iliada i Odyseja zostały spisane w IX bądź VIII w.p.n.e. Ta niedokładna data to punkt graniczny w dziejach kultury europejskiej – symboliczny dzień „narodzin” literatury – początek rozwoju rodzajów i gatunków literackich. Przekazane przez Homera historie prawdopodobnie istniały już wcześniej w formie ustnej. Pieśni o bogach i bohaterach spod Troi wykonywali wędrowni śpiewacy – aojdowie. Ostatni z nich – Homer – to zarazem pierwszy znany z imienia twórca, któremu przypisuje się autorstwo obu eposów. Ten pogląd podziela jednak tylko część badaczy, do dziś wśród naukowców widoczne są różne stanowiska dotyczące tej kwestii. Brakuje dokumentów przedstawiających życie Homera, a nawet takich, które dowodziłby jego realnemu istnieniu. W starożytnej Grecji istniały jedynie legendy dotyczące artysty. Według nich Homer był ślepcem, któremu bogowie odebrali wzrok, w zamian za dar tworzenia poezji. Niepewne było jego pochodzenie. Na podstawie cech języka obu dzieł ustalono, że poeta pochodził z Jonii, z Azji Mniejszej.

Czy autorstwo Iliady i Odysei jest jednoznacznie ustalone? Nie jest ustalone, bo nie zachowały się żadne dokumenty potwierdzające istnienie  Homera.

Co wiemy o Homerze? Wiemy, że prawdopodobnie pochodził z Jonii w Azji Mniejszej.

Eposy to wierszowane obszerne utwory narracyjne, przedstawiające losy bohaterów na tle ważnych wydarzeń. Charakterystyczne dla tego gatunku są dwie płaszczyzny, w których rozgrywają się wydarzenia: przestrzeń działań ludzkich i przestrzeń egzystencji bogów. Realny świat ludzi oraz świat bogów przenikają się nawzajem – bogowie wpływają na losy bohaterów, kierują ich poczynaniami, sami zaś ludzi przypominają – chociażby dlatego, że  działają pod wpływem podobnych emocji. W eposach znajdziemy także dokładne, realistyczne opisy ubiorów, broni, sprzętów codziennego użytku i innych przedmiotów. Z tego względu Iliada i Odyseja są ważnym źródłem wiedzy o kulturze i cywilizacji starożytnych Greków z epoki archaicznej.

Co wyróżnia eposy spośród innych dzieł literackich? Eposy to utwory literackie opowiadające o kulturze, obyczajach i o wydarzeniach ważnych dla społeczności.  

Do jakiego rodzaju literackiego należy epos? Należy do epiki.

Obydwa utwory powstały w oparciu o tradycję mitologiczną, ale są też relacją o prawdziwych wydarzeniach rozgrywających się w XII w.p.n.e, kiedy to Ilion – miasto w Azji Mniejszej zostało zdobyte i złupione przez Achajów. Tematykę utworów zapowiadają rozpoczynające je inwokacje.

Proszę przeczytać inwokacje Iliady i Odysei i odpowiedzieć na pytania.

  

Iliada

Odyseja

Gniew Achillesa, syna Peleja, opiewaj, bogini, gniew złowrogi, co krocie klęsk na Achajów, sprowadził, wiele potężnych dusz bohaterów w podziemia Hadesu strącił, zaś ciała na żer rzucił psom i ptakom -drapieżcom. Tak swoją wolę spełniał Dzeus. A zaczęło się w ów czas, kiedy w sporze porywczym stanęli sobie naprzeciw mężów pan, Agamemnon Atryda , i boski Achilles.

Muzo! Męża wyśpiewaj, co święty gród Troi Zburzywszy, długo błądził i w tułaczce swojej Siła różnych miast widział, poznał tylu ludów Zwyczaje, a co przygód doświadczył i trudów! A co strapień na morzach, gdy przyszło za siebie Lub za swe towarzysze stawić się w potrzebie, By im powrót zapewnić! Nad siły on robił, Lecz druhów nie ocalił: każdy z nich się dobił Sam, głupstwem własnym. Czemuż poświęcone stada Heliosowi pojadła niesforna gromada? Za karę bóg też nie dał cieszyć się powrotem. Jak było? Powiedz, córo Diosa, coś o tem!

1.   Tłem Iliady i Odysei jest to samo wydarzenie opisane przez greckie mity. O którym wydarzeniu wspomina Homer w inwokacjach do swoich poematów?

Wojna trojańska

2.   Inwokacje precyzyjnie określają główny wątek fabularny utworów. Określ go, posługując się zamieszczonymi fragmentami tekstów.

 W Odysei poznajemy długą tułaczkę  do domu głównego bohatera Odyseusza.

Głównym tematem Iliady jest gniew Achillesa i jego skutki.

3.   Homer, wskazując w inwokacjach poematów głównych bohaterów swoich eposów, przedstawił ich krótką charakterystykę. Co powiedział na ich temat?

Achilles jest porywczy, kieruje się chęcią zemsty.

A Odyseusz jest uparty w dążeniu do celu,  kieruje się dobrem innych.

4.   Co łączy Achillesa  z Odyseuszem? Co ich różni? Odpowiedz, odwołując się do swojej odpowiedzi z poprzedniego zadania oraz do tekstów inwokacji.

Achilles i Odyseusz są  podobni do siebie  pod względem waleczności a różnią ich  charaktery, jeden jest porywczy, często nie panuje nad emocjami, a drugi jest zrównoważony, kieruje się dobrem innych     i    rozumem.   

5.   Jaki obraz świata wyłania się z zamieszczonych fragmentów inwokacji? W świecie przedstawionym w eposach antycznych o życiu ludzi decydują bogowie. W Odysei oprócz ludzi i bogów występują także  postacie fantastyczne.

6.   Homer odmiennie kształtuje zasadniczy konflikt fabularny w swoich poematach. Z czego wynika konflikt bohaterów Iliady, a z czego – bohaterów Odysei?

Konflikt bohaterów Iliady wynika z tego, że Achilles pokłócił się z Agamemnonem, a w Odysei  Posejdon rozgniewał się na Odyseusza  z powodu tego, że  ten zabił mu syna w obronie własnej.

7.   Porównanie dwóch inwokacji pozwala na określenie ich typowych cech jako wstępu archaicznego tekstu epickiego. Wskaż je, odwołując się do zamieszczonych fragmentów tekstów.

Inwokacja  to uroczysty wstęp do  eposu, napisana jest stylem  podniosłym. Z inwokacji dowiadujemy się  czegoś o głównym bohaterze, poznajemy temat utworu.

Interpretacja obydwu fragmentów pozwala na  następujące wnioski, uzupełnione o dodatkowe informacje o utworach:

	Iliada	Odyseja
1. Temat utworu	Epizod wojny trojańskiej - gniew Achillesa i jego skutki – pojedynek z Hektorem, śmierć wielu bohaterów greckich; 50 dni dziesiątego roku wojny	Wydarzenia po zakończeniu wojny trojańskiej – przygody Odyseusza wracającego do Itaki; 40 dni z dziesięcioletniej tułaczki głównego bohatera
2. Główny bohater	Achilles	Odyseusz
3. Tytuł	Zaczerpnięty od innej nazwy Troi – Ilionu.	Pochodzi od imienia głównego bohatera.
4. Konwencja	Epos bohaterski, wojenny, heroiczny – przedstawia herosów na tle zbiorowości.	Epos fantastyczny, baśniowy
5. Wymowa	Epos tragiczny – Troja upadła a główni bohaterowie zginęli.	Epos optymistyczny – Odyseusz wraca do rodziny i swojego królestwa.

Proszę wymienić wszystkie epitety, jakimi określony został gniew Achillesa.

Analiza fragmentów Iliady i Odysei podporządkowana będzie dwóm zagadnieniom. Na podstawie lektury fragmentu pojedynku Achillesa i Hektora stworzymy katalog cech antycznego wojownika. Analiza językowa pozwoli wyodrębnić charakterystyczne elementy stylu homeryckiego.

Proszę przeczytać informacje dotyczące Iliady i jej fragment – podręcznik, s. 113 – 117. W trakcie lektury proszę zaznaczyć fragmenty dotyczące obydwu przeciwników, a następnie wskazać cechy herosów, posługując się podanymi poniżej pojęciami:

Achilles	Cecha antycznego wojownika	Hektor
+19	uroda	+21
+15	siła	+10
-	pokora	+ 2
+15	sprawność fizyczna	+10
	pragnienie sławy	+8
-	Ogłada-umiejętność zachowania się	+
-	Elokwencja –piękne słownictwo	+
-	skromność	+
-	honor	+
+15	odwaga	+
-	dbałość o imię	+
+26	szlachetne pochodzenie	+20
-	Heroizm – walka ze świadomością  przegranej w imię honoru	+7

Achilles i Hektor są podobni do siebie, widać u nich dużo cech typowych dla antycznego wojownika. Zostali jednak zindywidualizowani (mają swoje cechy niepowtarzalne):

Achilles	Hektor
Jest porywczy, ma w sobie dużo nienawiści, odmawia pochówku Hektorowi, z pogardą traktuje przeciwnika, nazywa go psem.	Jest pogodzony ze śmiercią, widać w jego postawie heroizm, jest uprzejmy. Prosi o łaskę dla duszy.

Przebieg pojedynku

 Hektor pierwszy zaatakował przeciwnika. Achilles zaczął się bronić i zaatakował  ze wściekłością,   osłonił swoją pierś. Achilles ugodził przeciwnika w gardło, ale tak żeby  pozbawić  go życia. Hektor przed śmiercią  prosił o litość dla duszy. Achilles nie posłuchał go.  Ta prośba wywołała gniew.    

Łatwo zauważyć, że Achilles i Hektor posiadają wiele cech wspólnych: obaj są idealnymi wojownikami antycznymi, w których piękno fizyczne splotło się z pięknem duchowym. Ich kreacja podporządkowana została zatem antycznej wizji ideału człowieka – kalos kagathos.  Wojownicy nie są jednak identyczni – zostali przez autora zindywidualizowani, przez co nie są „szablonowi”: Achilles okazuje dumę i unosi się gniewem. Hektor stając do walki ze świadomością przesądzenia przez bogów jej wyniku, walcząc jedynie (a może aż?) w imię honoru, prezentuje postawę heroiczną.

Styl w którym stworzone zostały pieśni Iliady i Odysei, nazwany został stylem homeryckim. Do jego najważniejszych wyznaczników należą:

-        patos – powaga, wzniosłość odpowiednia dla podejmowanego tematu – widoczny np. w wypowiedziach Hektora, osiągnięty przez liczne apostrofy, zdania wykrzyknikowe i pytające;

-        stałe epitety – powiązane z postaciami, służące podkreśleniu ich wyjątkowości – np. Dzeus często określany jest jako „gromowładny”

-        porównania homeryckie – bardzo rozbudowane, zestawiające świat ludzki ze światem zjawiskami natury – np. porównanie nacierających wojsk do wichrów

Styl homerycki znalazł wielu naśladowców – jego cechy można odnaleźć m.in. w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Zachwyca przede wszystkim jego niezwykła plastyczność.

Jak kiedy wichr południowy ze wschodnim uderzą na siebie

i wysokimi targają drzewami na leśnej polanie,

dębem, jesionem czy pniem dereniu, co korę ma gładką,

długie zasię gałęzie z łomotem biją okrutnym

jedna w drugą i trzask się rozlega łamanych konarów -

tak Achajów i Trojan zastępy runęły na siebie.

Proszę podać po jednym przykładzie:

-        epitetu stałego,

-        porównania homeryckiego,

pochodzącym z omawianego fragmentu Iliady.

Simon Amman  skoczył po złoto jak kruk, który był bardzo głodny, walczył z dużymi piorunami  robiąc  to wszystko po  to, żeby zdobyć jedzenie.

Mecz siatkówki  między Polkami a Koreankami   był jak pojedynek dwóch  lwów  walczących ostro, zaciekle i  tak drapieżnie, że mogłoby to się skończyć  tragicznie.